خاتم کاری چیست

در میان هنر و صنایع دستی گسترده‌ی ایرانی، هنر خاتم کاری یکی از مشهورترین و البته زیباترین‌هاست که قدمتی هزار ساله در هنر اصیل ایرانی دارد. 

این عمل به‌عنوان هنر آراستن سطح اشیاء به‌صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک تعریف می‌شود. طرح‌های گوناگون خاتم معمولا به‌صورت اشکال منظم هندسی‌اند که با رنگ‌های مخصوصی رنگ‌آمیزی می‌شوند.

در این مقاله درباره تاریخچه خاتم کاری در هنر، ادبیات و به‌طور کلی در فرهنگ اصیل ایرانی صحبت خواهیم کرد؛ با ما همراه باشید.

تاریخچه خاتم کاری و قدمت آثار آن

براساس اطلاعاتی که در دایره‌المعارف فارسی آمده، خاستگاه هنر خاتم کاری شهر شیراز است. قدیمی‌ترین خاتم نیز در همین شهر و مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال می‌باشد. گفته می‌شود که این هنر از شهر شیراز به اصفهان رفته و در آن شهر به تولید انبوه رسیده است. دوران اوج هنر خاتم کاری به زمان صفویان برمی‌گردد؛ زمانی که شهر اصفهان پایتخت ایران بوده و هنرمندان ماهر در خاتم کاری، برای تولید آثار فاخر به این شهر دعوت می‌شدند. 

از آثاری که در این دوران ساخته شده، می‌توان به صندوق مرقدهای امام موسی کاظم (ع) و امام جواد (ع) در کاظمین، امام علی (ع) در نجف، امام حسن عسگری (ع) در کاظمین و امام حسین (ع) در کربلا اشاره کرد. این آثار علاوه‌بر دوران صفویه، در دوران زندیه نیز ساخته‌ شده و به عراق فرستاده شده‌اند.

همچنین نفیس‌ترین خاتم کاری در داخل ایران مربوط به درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان است که استادان این هنر تاکنون چندبار آن را ترمیم و مرمت کرده‌اند. به‌کارگیری خاتم در چنین مکان‌هایی، نشان‌دهنده اهمیت و ارزش بالای این هنر برای ایرانیان از زمان قدیم می‌باشد. 

همانطور که در مقدمه هم اشاره کردیم، خاتم ترکیبی از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت است که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف درست می‌شود. خاتم از هنرهای دستی دقیق، پرکار و یا جزئیات بالا است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیادی دارد. تعریف خاتم‌ساز در لغت‌نامه دهخدا اینگونه آمده است: «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.»

در دیگر منابع، بعد از توضیح این هنر، به این نکته پرداخته شده که هرچه مثلث‌های خاتم ریزتر و ظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود.

ابزار کار خاتم کاری

خاتم کاری هم مانند هر هنر دستی دیگری نیاز به ابزار خاصی دارد. ابزاری مانند گیره فلزی، سوهان تیز، چکش، گاز انبر، اره سیم ساب دار، مثلث ساب، مغار، متر فلزی، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار برای خلق این هنر زیبا مورد نیاز می‌باشند.

در خاتم کاری، چوب، استخوان یا فلز را به‌صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه‌ای کنار هم قرار می‌دهند که برش عرضی این مثلث‌های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد. سپس با سریش، برش‌های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می‌چسبانند و پس از خشک شدن، ورقه‌ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می‌کنند.

نوع چوب مهم‌ترین بخش مصالح خاتم سازی است که شامل چوب‌های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به‌علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به‌کار می‌روند که عبارتند از استخوان‌های شتر، اسب، گاو. جالب است بدانید عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. 

برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی استفاده می‌شود. نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد در این هنر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چوب مورد نیاز برای خاتم سازی می‌بایست دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند تا بتوان از آنها در خاتم کاری استفاده کرد.

نحوه‌ی انجام خاتم کاری

مراحل ساخت خاتم سخت و طولانی است و خاتم کاری مراحل مختلفی دارد. در مرحله تهیه قطعات منظم هندسی، ابتدا انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را با وسایل ویژه‌ای به طول سی سانتی‌متر و با قطرهای یک تا دو و نیم میلی‌متر (معمولاً به صورت مثلث) می‌برند. 

سپس این مثلت‌های چوبی، استخوانی و فلزی را با دقت و مهارت و حوصله، بر اساس طرح از پیش مشخص شده و به‌وسیله چسب در کنار هم می‌چسبانند و با نخ محکم می‌بندند؛ به این قطعه «پره» می‌گویند. این کار ادامه دارد و با چسباندن پره‌ها در کنار هم تکرار می‌شود تا در نهایت و پس از مراحلی مثل پرس و لاک و صیقلی کردن، طرح و شکل مورد نظر ساخته‌شده و روی ظروف و اشیا به‌کار گرفته می‌شود تا در نهایت محصولات خاتم کاری ساخته شوند.

محصولات خاتم کاری در بازار امروز 

امروزه علاوه‌بر شهرهای تاریخی مانند شیراز و اصفهان، کارگاه‌های تولید محصولات متنوع خاتم‌کاری در دیگر شهرهای ایران به خصوص تهران، تولید می‌شود. این محصولات شامل قنددان،‌ گلدان، بشقاب،‌ انگشتر، جا دستمال کاغذی،‌ قاب عکس و سطل هستند که باتوجه به کیفیت تولید و خاتم کاری‌شان قیمت‌های متفاوتی دارند. علاوه‌بر این، خاتم کاری هنوز هم در آثار بزرگ ملی مورد استفاده قرار می‌گیرد و یکی از نشانه‌های هنر اصیل ایرانی است. 

محصولات خاتم کاری شده امروزه در ایران قسمت عمده‌ای از صنایع دستی و سوغات شهرهای شیراز و اصفهان‌ را تشکیل می‌دهند و سالانه درآمد بالایی برای تولیدکنندگان، فروشندگان و علاقه‌مندان به این هنر اصیل را به همراه دارند.

برای اینکه بدانید ارزش آثار خاتم کاری شده در صنایع دستی ایران تا چه اندازه است،‌ باید بگوییم قسمت عمده‌ای از صنایع دستی صادر شده به کشورهایی مانند عراق، کویت،‌ آلمان و امارات را همین آثار تشکیل می‌دهند. برخی از نفیس‌ترین آثار خاتم کاری به ارزش هزاران دلار از سازندگان آن خریداری شده و در دیگر کشورهای دنیا فروخته می‌شوند.

راه‌های زیادی برای فراگیری این هنر زیبا و کسب درآمد از تولید آن وجود دارد. اگر به این هنر علاقه دارید، می‌توانید از طریق آموزش‌های مجازی نسبت به یادگیری آن اقدام کنید و یا به‌صورت حضوری در کارگاه‌های آموزش خاتم کاری شرکت کنید.

در این مقاله سعی کردیم مختصری از آنچه باید درباره هنر خاتم کاری بدانید را توضیح دهیم.